Lubomirski Józef Karol h. Szreniawa (ok. 1660–1702), marszałek w. kor. Był jedynym synem Aleksandra Michała (zob.) i Heleny Tekli Ossolińskiej, kanclerzówny kor. Ochrzczony został 29 VII 1661, rodzicami chrzestnymi byli Anna z Czartoryskich Tarłowa, wojewodzina lubelska, i Daniel Wieteski. O jego młodości nic nie wiemy. W r. 1674 uczestniczył razem z ojcem w elekcji Jana III. Posiadał po ojcu (od r. 1677) chorągiew husarską i pancerną, a od r. 1683 także i regiment piechoty cudzoziemskiej. W r. 1678 wyjechał za granicę i w 1681 bawił w Padwie. Co do jego aktywnej służby wojskowej, wiemy na pewno, że wziął udział w wyprawie wiedeńskiej 1683 r., chociaż trudno powiedzieć, czy zdążył na walną bitwę (12 IX), jednakże potem trwał do końca. Zapadał w tym czasie na różne choroby, a w pierwszej bitwie pod Parkanami (7 X) «dwa razy koń pod nim padał, a szczęście jego, że go ratowano» (Sobieski). Uczestniczył z kolei w wyprawach mołdawskich w l. 1686 i 1691 oraz w podhajeckiej 1698 r. W l. 1685 i 1690 posłował na sejm; na pierwszym wybrany został komisarzem do rozdziału hiberny i rewizji skarbu kor., a na drugim – deputatem do rady przy królu i ponownie do rewizji skarbu kor. W czasie elekcji po śmierci Jana III wystąpił, wraz z innymi członkami rodu, przeciw Stanisławowi Jabłonowskiemu, hetmanowi w. kor., inspirując związek wojskowy pod Wiśniowcem na Wołyniu. Za panowania Augusta II widać ślad jego działalności na sejmie warszawskim 1701–2 r. Skoligacony przez żonę z Janem III, utrzymywał z dworem królewskim bliskie stosunki. W r. 1683 został koniuszym kor., dn. 29 V 1692 – marszałkiem nadwornym, a 25 II 1702 – marszałkiem w. kor.

L. był właścicielem olbrzymiej fortuny, gdyż znaczne dobra dziedziczne powiększył w drodze ożenku o ordynację ostrogską, tak że w sumie całe latyfundium, leżące w 1/3 w Małopolsce, a w 2/3 na Wołyniu i Ukrainie, liczyło ok. 1 000 osad. Do tego doszły liczne starostwa, a mianowicie sandomierskie (po ojcu od r. 1677), niepołomickie, lubomelskie, soleckie, zatorskie, lubaczowskie, ryckie (1688) i stężyckie (1700). L. wznosił lub upiększał swoje rezydencje, m. in. w Lubartowie, Kijannie, a zwłaszcza zamek w Baranowie, gdzie znany architekt holenderskiego pochodzenia, Tylman z Gameren, rozbudował ok. r. 1695 skrzydło zachodnie oraz zmienił wystrój wnętrz prawdopodobnie na całym piętrze. L. zmarł 15 XII 1702.

L. ożeniony był od r. 1683 z Teofilą Ludwiką Zasławską-Ostrogską, córką woj. krakowskiego Władysława Dominika, wdową po Dymitrze Wiśniowieckim, kaszt. krakowskim, siostrzenicą króla Jana III, dziedziczką bogatej ordynacji ostrogskiej. Wkutek rozpustnego trybu życia L-ego małżeństwo to nie było szczęśliwe i w lutym 1696 przeprowadzono separację. L. pozostawił jedynego syna Aleksandra Dominika (zm. 1720), ordynata ostrogskiego i starostę sandomierskiego, oraz córki: Teresę, za Karolem ks. neuburskim, szwagrem cesarza Leopolda I i królewicza Jakuba Sobieskiego, i Mariannę, za Pawłem Karolem Sanguszką, marszałkiem w. lit., który po śmierci Aleksandra Dominika Lubomirskiego przejął ordynację ostrogską oraz inne majątki Lubomirskich.

Portret żony L-ego Teofili (olej., ok. 1690, Muz. Narod. w W., reprod. w: Portrety osobistości polskich… w pałacu w Wilanowie, Katalog, W. 1967); – Enc. Współcz., 1959 (Baranów zamek); W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Uruski; Żychliński; – Chowaniec C., Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii w 1686 r., „Przegl. Hist. Wojsk.” T. 4: 1931; Gostyński T., Prace Tylmana z Gameren w zamku w Baranowie, „Biul. Hist. Sztuki” R. 15 1952 nr 2 s. 77–81; Homecki A., Produkcja i handel zbożowy w latyfundium Lubomirskich w drugiej poł. XVII i pierwszej XVIII w., W.–Wr.–Kr. 1970 s. 12–3; Piwarski K., Hieronim Lubomirski, Kr. 1929; Wimmer J., Wojsko Rzpltej w dobie wojny północnej, W. 1956; tenże, Wyprawa wiedeńska 1683, W. 1957 s. 174, 183; – Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–2, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Materiały do dziejów kampanii podhajeckiej 1698, Wyd. J. Wojtasik, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1969 XV cz. 2 s. 270, 278; Rejestr poborowy województwa krakowskiego w r. 1680, Oprac. E. Trzyna i S. Żyga, Wr. 1959; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, Wyd. J. Woliński, Wr. 1958; Sobieski J., Listy do Marysieńki, Oprac. L. Kukulski, W. 1962; Vol. leg., V 283, 711, 713, 773, 783; Wimmer, Materiały, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII cz. 2 s. 404, 408; toż, W. 1962 VIII cz. 1 s. 256, 260; toż, W. 1963 IX cz. 1 s. 248, 254, 272; Wyciągi piotrowickie, Wyd. A. E. Koźmian, W. 1842 s. 90, 92, 112–4; – Arch. SS. Norbertanek w Kr.: Księgi metrykalne parafii Najśw. Salwatora 1592–1680; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski, Teka Pawińskiego nr 21 (woj. sandomierskie) k. 676, 682.

Adam Przyboś